BARTOSZYCE

Miasto Bartoszyce, o powierzchni 11 km2, leży w północnej części województwa warmińsko-mazurskiego. Wraz z gminami: Bartoszyce, Bisztynek, Sępopol, Górowo Iławeckie i miastem Górowo Iławeckie wchodzi w skład powiatu bartoszyckiego (łączna powierzchnia 1.308 km2). Gmina miejska Bartoszyce w całości graniczy z gminą wiejską Bartoszyce.
Współrzędne geograficzne miasta to: 54° 16` N; 20° 49` E.
Bartoszyce leżą w odległości 17 km od granicy z Rosją. To właśnie przez Bartoszyce i pobliskie międzynarodowe przejście graniczne Bezledy - Bagrationowsk wiedzie najkrótsza droga do Kaliningradu, dzięki czemu miasto zyskuje rangę ważnego ośrodka tranzytowego.
Miasto znajduje się w ścisłej czołówce prężnie rozwijających się ośrodków województwa. To dynamicznie rozwijające się 27-tysięczne miasto z 7 wiekową historią oraz tradycją jest najsilniejszym, proekologiczny ośrodkiem gospodarczym w powiecie bartoszyckim.


Odległość do:
Przejścia Granicznego - Bezledy ................             16 km
Kaliningradu ............................................... 51 km
Olsztyna ....................................................72 km
Warszawy .................................................   286 km
Gdańska ...................................................  171 km
Białystok .................................................. 240 km

Położenie pod względem fizjograficznym
Bartoszyce leżą w mezoregionie Równina Sępopolska, który jest częścią makroregionu Nizina Staropruska i dalej podprowincji Pobrzeża Wschodniobałtyckiego i prowincji Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskiej. Wszystkie te jednostki fizyczno-geograficzne leżą na Niżu Wschodnioeuropejskim. Równina Sępopolska jest rozległą niecką wznoszącą się na obrzeżu do 80-100 m.npm i obniżającą się ku środkowi do 40-50 m. npm. Mezoregion ten jest pozostałością po rozległym jeziorze zastoiskowym, który utworzył się przed cofającym się ostatnim zlodowaceniem plejstoceńskim. Konsekwencją tego jest urodzajna pokrywa glebowa i stosunkowo słaby rozwój lodowcowych form marginalnych, zwłaszcza w środkowej części regionu i prawie zupełny brak jezior. Główną rzeką regionu jest Łyna, która płynąc meandrami wcina się w podłoże na głębokość do 30 – 40 m tworząc malowniczą dolinę. Równina od zachodu graniczy ze Wzniesieniami Górowskimi, od wschodu z Krainą Węgorapy i Krainą Wielkich Jezior Mazurskich, na południu znajdują się pojezierza: Olsztyńskie i Mrągowskie. Na północy, już poza granicą państwa Równina Sępopolska przechodzi w równinę nad Pregołą. W granicach Polski Równina Sępopolska zajmuje powierzchnię około 1160 km2.


Od roku 1999 Miasto Bartoszyce znajduje się w północnej części woj. warmińsko-mazurskiego. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż na przestrzeni wieków podziały administracyjne naszego kraju oraz województwa zmieniały się a tym samym i przynależność naszego miasta do danego regionu. Przed wiekiem XIII tereny naszego miasta włączone były do ziem jednego z plemion pruskich – Bartów. W wieku XIV jako Barsztyn stanowiliśmy jedno z miast Państwa Zakonu Krzyżackiego. Od XVI wieku Bartoszyce były już częścią Księstwa Pruskiego stanowiącego lenno Korony (Królestwo Polskie). Z wiekiem XVIII kiedy to nastąpił podział Księstwa Pruskiego stanowiliśmy jedno z miast Prus Wschodnich. Z kolei w 1905 roku Prusy Wschodnie podzielono na pięć rejencji, przy czym nasze miasto zostało przydzielone do rejencji królewieckiej. Po I wojnie światowej na mocy traktatu pokojowego z 1919 roku miasta i powiaty Warmii, Mazur i Powiśla pozostały w granicach Państwa Niemieckiego. Po II wojnie światowej zgodnie z ustaleniami na konferencji jałtańskiej nasze miasto wraz z innymi ternami stanowiącymi 2/3 powierzchni Warmii, Mazur i Powiśla włączono do Polski. Od 1945 roku Bartoszyce wraz z Braniewem, Giżyckiem, Iławą, Kętrzynem, Lidzbarkiem Warm., Morągiem, Nidzicą, Olsztynem, Ostródą, Pasłękiem, Piszem, Reszlem, Suszem, Węgorzewem zostały włączone do Okręgu Mazurskiego, który w 1946 roku został przemianowany na województwo olsztyńskie. Z uwagi na zmiany granic województwa, które nastąpiły w kolejnych latach, zmiany w przynależnościach miast i powiatów do naszego województwa a także likwidację powiatów, zniesienie urzędów starostów, burmistrzów czy wójtów, zatraciło sens używanie nazwy regionu: Warmia i Mazury. Od 1998 roku w miejsce prezydiów rad narodowych utworzono na nowo powiaty oraz przywrócono samorządy miejskie i wiejskie oraz wprowadzono nowy podział administracyjny aktualny do dziś dnia.
Położenie Miasta Bartoszyce na terenach, które na przestrzeni wieków przynależały do różnych narodowości wpłynęło niewątpliwie na jego wielokulturowość. Punktem zwrotnym w historii naszego miasta podobnie jak i innych miast, miasteczek i wsi naszego województwa był rok 1945 kiedy to nastąpił proces masowej wymiany ludności. Na miejsce zamieszkujących tu Warmiaków, Mazurów, Niemców, sprowadzona została ludność z Polski centralnej, kresów wschodnich, Ukraińcy przesiedleni w ramach akcji „Wisła” stąd też od zakończenia II wojny światowej na terenie naszego miasta wyróżnia się 4 grupy ludności: 1. Niemcy – dawni mieszkańcy Prus Wschodnich, 2. Ludność z centralnej i wschodniej Polski, 3. Przesiedleńcy z kresów wschodnich II Rzeczypospolitej (Wileńszczyzna, Wołyń), 4. Ukraińcy (akcja „Wisła”).

Liczba obiektów zabytkowych w miastach
Każda z tych grup wprowadzając swoje obyczaje, tradycje i kulturę przekazywaną z pokolenia na pokolenie, tworzy po dziś dzień osobliwy i wyjątkowy charakter naszego miasta. Bogactwo dziedzictwa kulturowego naszego miasta to nie tylko obyczajowość i odrębność zachowań społecznych ale także obiekty zabytkowe i zabytki archeologiczne. Na terenie miasta Bartoszyce zgodnie z rejestrem zabytków województwa warmińsko-mazurskiego występują następujące typy stanowisk archeologicznych: Grodzisko – 1, Stare Miasto – 1, Baby – 1, natomiast gmina Bartoszyce ma 8 stanowisk archeologicznych: Grodzisko – 7 i Kurhan – 1. Nasze miasto może poszczycić się również zabytkowym układem urbanistycznym. Do XIII wieku nasze tereny zamieszkiwane przez plemiona pruskie charakteryzowały się nieregularnym planem osad. W połowie XIII wieku – okres podboju terenów Prus przez Zakon Krzyżacki – powstają już regularne sieci osadnicze stąd lokacje miast krzyżackich oparte były o gotowe wzory z rynkiem po środku i kościołem farnym w kwartale między narożnikiem rynku a fortyfikacjami miejskimi. W Bartoszycach jako pierwszy został zbudowany zamek przy zakolu rzeki. W osadzie wybudowano także kościół zachowany do dziś. W 1326 roku nadano osadzie przywilej lokacyjny miasta wraz z nazwą Rosenthal – Dolina Róż, która w 1332 roku zmieniona została na Barteinstien. Miasto było bardzo dobrze ufortyfikowane. Spośród trzech bram zachowała się tylko jedna i część murów obronnych. Bartoszyckie Stare Miasto posiada układ powstały na przełomie XV-XVI wieku – rynek usytuowany symetrycznie na głównej osi układu komunikacyjnego powstałego w wyniku likwidacji południowego kwartału przyrynkowego. Układ ten był typowy dla tzw. układu miasta zakonnego. Do rejestru zabytków wpisane są także Kościół gotycki (XV w.), neogotycka kaplica cmentarna (XIX w.), budynek dawnego browaru, remiza strażacka, neoklasyczny spichlerz, szkoła oraz domy z XVIII – XIX wieku. Warto również zaznaczyć, że w okresie XIV – XVIII wiek przez Bartoszyce przebiegały dwa główne szlaki handlowo-komunikacyjne łączące Warszawę z Królewcem 1) Królewiec – Bartoszyce – Minty – Galiny – Bisztynek – Troszkowo – Tejstyny – Biesowo – Czerwono – Biskupie – Dymer – Szczepkowo – Dźwierzuty – Grzegrzółki – Pasym – Waplewo – Burdąg – Jedwabno – Napiwoda – Nidzica – Powierz – Napierki – Mława – Warszawa i 2) trakt zwany królewskim: Królewiec – Pruska Iławka – Bartoszyce – Bisztynek – Biskupiec – Dźwierzuty – Linowo – Szczytno – Szymany – Wielbark – Piwnice Wielkie – Opaleniec – Chorzele – Przasnysz – Warszawa.
Okres II wojy światowej przyniósł wiele zniszczeń miastu szacowanych na około 50 %. Odbudowa miasta trwała wiele lat.
Obecnie wychodząc na przeciw potrzebom mieszkańców staramy się prowadzić działania zmierzające ku rozwojowi miasta. Główne kierunki naszej działalności związane są z lokalizacją w pobliżu międzynarodowego przejścia granicznego w Bezledach, istnieniem Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej oraz dobrze rozwiniętym zapleczem turystycznym. Naszą atrakcją są imprezy kulturalne, sportowe, rekreacyjne, nierzadko wychodzące poza teren naszego miasta przyjmując charakter regionalny oraz międzynarodowy. "Kaziuki Wilniuki", "Wigilia Słowa", "Wojewódzki Przegląd Teatrów Młodzieżowych BAKCYL", "Międzynarodowy Plener Plastyki", "BART FOLK FESTIWAL", "Wojewódzki Przegląd Zespołów Artystycznych Szkół Ośrodków Specjalnych", "Spływ na Byle Czym", "Memoriał R. Rysztowskiego w podnoszeniu ciężarów" to tylko niektóre wydarzenia, które co roku zrzeszają naszych mieszkańców a także gości krajowych czy zagranicznych.




Rys historyczny

Miasto założone w 1326 r. w dolinie Łyny początek wzięło od drewnianej warowni wzniesionej w 1240 r., w miejscu staropruskiego grodziska w krainie Barcji. "Barte" w języku staroniemieckim i staropolskie słowo "barta" - oznacza topór. Najprawdopodobniej to zdecydowało, że właśnie topór był elementem różnych wersji herbu miasta. Współczesny herb i flaga w czarno-białych barwach bezpośrednio nawiązują do symboliki heraldyczno-weksylologicznej średniowiecznych Bartoszyc.


Do 1230 roku, na ziemiach wokół dzisiejszych Bartoszyc, mieszkali Prusowie i władali nimi. Próby nawracania Prusów na chrześcijaństwo (Św. Wojciech - 997 r., Św. Brunon - 1009 r.) nie powiodły się i dopiero Konrad Mazowiecki, w 1230 roku dokonał tego, sprowadzając na pruskie pogranicze Niemiecki Zakon Szpitalny im. Najświętszej Marii Panny, który zobowiązał się zwalczać niewiernych i krzewić wiarę chrześcijańską. Zakon ten przeszedł do historii pod mianem Krzyżaków.

Historia miasta Bartoszyce, jako jednostki administracyjnej, ściśle wiąże się z bytnością Zakonu na tych ziemiach. Pierwotny akt elekcyjny, nadany przez Komtura Bałgii Ditricha von Altenburga, lokalizował miasto, na lewym brzegu Łyny, w pobliżu zamku krzyżackiego.

Między pierwszą a drugą lokacją miasta, upłynęło zaledwie 6 lat, bowiem już 17 lutego 1332 r. Wielki Mistrz Luder z Brunszwiku, nadał miano osadzie na prawym brzegu, nazwę Bartenstein (kamień, skała, w przenośni gród warowny w Barcji) skazując w ten sposób na zapomnienie pierwotną nazwę osady, położonej na lewym brzegu Łyny, która brzmiała malowniczo "Rosenthal" (Dolina Róż). Nazwa Rosenthal została zapomniana, mimo, że funkcjonowała już od roku 1240, kiedy to został zbudowany na miejscu staropruskiego grodziska zamek krzyżacki.

Założycielami miasta byli prawdopodobnie osadnicy, pochodzący z Hesji lub z Brandenburgii, ale w ciągu wieków, Zakon osadzał również ludność, pochodzącą z Mazowsza, która swoim osadom nadawała polskie nazwy: Borki, Czyprki, Korytki, Polski Dwór (Polno), itp. Spolszczona też została niemiecka nazwa Bartenstein.

W  Średniowieczu i w okresie Reformacji funkcjonowały nazwy Bartoszyce i Barsztyn, by ostatecznie w naszych czasach pozostać przy nazwie Bartoszyce.

Miasto, u swego zarania, było otoczone, tak jak wszystkie średniowieczne miasta, murami, lecz nie było ono w swym wnętrzu zbyt pojemne i wkrótce, wokół murów, powstały przedmieścia, narażone na plądrowanie i zniszczenia. Po bitwie grunwaldzkiej, w 1411 r. dla większego bezpieczeństwa, podwyższono mury, za którymi mogli się chować, w razie niebezpieczeństwa mieszkańcy przedmurza.

Ludność miasta i okolic nie mogła się pogodzić z rygorami narzuconymi przez Zakon. Z tego powodu, w 1440 r. Bartoszyce przystąpiły do Związku Pruskiego, z którego wycofały się po sześciu latach.

Rada Miejska podzieliła się na zwolenników Zakonu i Polski, potem ostatecznie zwyciężyli zwolennicy przyłączenia do Królestwa Polskiego. Dążenia do łączności z Polską, zostały opłacone krwią, gdyż w lutym 1454 r. doszło do zburzenia zamku i powstania oraz początku wojny trzynastoletniej prowadzonej przez Kazimierza Jagiellończyka z Zakonem, a zakończonej dopiero pokojem toruńskim w 1466 r. Wojna trzynastoletnia, na dobre odcięła miasto od łączności z Polską. 30 listopada 1460 roku, po długotrwałych i ciężkich walkach, miasto skapitulowało i poddało się Zakonowi.

Zburzonego zamku nigdy nie odbudowano w pierwotnej postaci i wiele wieków potem trwał on, jako ruina, będąca własnością książąt pruskich. Mimo podpisania kapitulacji, Bartoszyce szybko nie dźwignęły się ze zniszczeń. Panował głód i choroby. Po zawarciu pokoju, walki z Zakonem zakończyły się, jednak napięcie utrzymywało się nadal i w 1519 roku znów doszło do wojny, którą zaprzestano w 1521 roku.


W  okresie Reformacji wybuchły bunty chłopskie, które objęły obszar między Bartoszycami i Sępopolem. Kres tym walkom położył dopiero Hołd Pruski w 1525 roku. Przyłączenie do Polski (jako lenno), dobrze wpłynęło na rozwój miasta i okolic. Ożywił się handel zbożem, futrami, drewnem, chmielem, bursztynem. Złotym wiekiem w historii Bartoszyc był wiek XVI, jak również XVII. Miasto zaznaczyło rozwój we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Zyskało miano drugiego miasta po Królewcu w Prusach Książęcych. Założona w 1337 roku szkoła stała na takim poziomie, że ukończenie jej dawało prawo wstępu na wyższe uczelnie, co zaowocowało tym, że pobliska, królewiecka Albertina miała wielu bartoszyczan jako swoich absolwentów, którzy osiągali niekiedy szczyty kariery naukowej. Takim przykładem może być Krzysztof Hartkoch (1644-1687), autor dzieł: "Respublika Polonica", "Alt und Neus Preussen", "Preussischen Kirchenhistoria", które stanowią niewyczerpane źródło wiedzy o historii Prus XIII-XVI wieku.

W 1432 roku liczba mieszkańców wynosiła 1500, w sto lat później jest już 4000, z tego do szkoły zapisanych było 200 uczniów.

Świadectwem znaczenia miasta niech będzie fakt, że w 1661 r. w Bartoszycach obradował Sejm Pruski.

Mimo tak dużego rozwoju gospodarczego, ludność trapiły zarazy i epidemie, nie obce całej ówczesnej Europie. Bartoszyce należały do miast, które wybudowały sobie ujęcia czystej wody, bowiem już w XIV wieku założono wydajny system wodociągowy. Cztery studnie miejskie zasilano poprzez dębowe rurociągi, które dostarczały wodę na tzw. Młyn Górny, położony za Bramą Młyńską. Dzięki temu, wielkie zarazy wyrządzały miastu mniejsze szkody niż gdzie indziej, gdyż np. w latach 1708-1710, na skutek dżumy wymarła jedna trzecia całej ludności Prus Książęcych, to w Bartoszycach śmiertelność okazała się tylko trochę wyższa od przeciętnej z lat poprzedzających epidemię, podczas gdy np. w nieodległym Sępopolu, w ciągu dwóch lat, wymarła połowa mieszkańców. Bartoszyce miały szczęście do świetnych lekarzy, nie licząc tzw. cyrulików. W okresie rozkwitu gospodarczego, w mieście funkcjonowały dwie apteki oraz pracowało dwóch lekarzy. W drugiej połowie XVII wieku, jako lekarz, zasłynął Jan Gottsched (1668-1704), który po studiach w Holandii, Włoszech i Niemczech osiadł w roku 1691 w Bartoszycach i tu prowadził praktykę lekarską opartą o ziołolecznictwo. W 1694 roku Jan Gottsched został powołany na katedrę Uniwersytetu Królewieckiego, a potem został członkiem Akademii Nauk w Berlinie.

Natomiast w XVIII wieku znanym medykiem był Bernard Perkhun, bartoszyczanin, który po karierze naukowej na Uniwersytecie w Halle, wrócił do Bartoszyc i tu ordynował, aż do swej śmierci w 1768 r. Zmierzch potęgi Rzeczypospolitej XVIII wieku odbił się bardzo niekorzystnie na sytuacji gospodarczej Bartoszyc. Dla Królestwa Pruskiego, dawne Prusy Książęce, były peryferyjną dzielnicą, źródłem podatków i żołnierzy. Wojny napoleońskie pogłębiły niekorzystne zjawiska, przynosząc głód i zarazę. Substancja miejska nie konserwowana popadała w ruinę. Burza zniszczyła ratusz miejski, pożar spowodował unicestwienie zabudowy miasta w rejonie ulic Szewców i Kowali aż do Bramy Lidzbarskiej, co wydłużyło rynek, wykształcając z niego wydłużony prostokąt (1850r.). Z wielką szkodą dla architektury miasta stało się obrócenie w ruinę Bramy Królewieckiej i Młyńskiej oraz kościołów św. Katarzyny i św. Jerzego. Na przełomie XIX i XX wieku, miasto otrzymało wodociągi i gazownię, dzięki temu w 1902 roku, siedzibę powiatu przeniesiono z Fryndlandu do Bartoszyc. Siedzibą powiatu stał się nowy gmach, zbudowany na ruinach dawnego zamku krzyżackiego. W 1865 roku, dzięki Zakonowi Joanitów, zbudowano nowoczesny szpital, na przełomie XIX i XX wieku szpital przejęły władze miejskie, a w 1929 roku obiekt rozbudowano i unowocześniono.

W niedziele i święta, życie towarzyskie skupiało się w Parku Elizabeth, u podnóża Starosława (Góra Zamkowa), gdzie znajdowały się obiekty sportowe, stawek w kształcie serca oraz ciąg spacerowy wzdłuż Łyny, obok stadionu sportowego, prowadzący aż do mostku na Łynie, który znajdował się na wysokości lasu miejskiego. W lesie funkcjonowała leśna kawiarnia, gdzie można było uczestniczyć w festynie lub odpocząć po męczącym, długotrwałym spacerze. Te piękne spacerowe trakty już nie istnieją i pozostają tylko we wspomnieniach dawnych mieszkańców.

Bartoszyce w 1933 roku liczyło 8717 mieszkańców, natomiast w roku 1939 liczyło 11268, a wraz z wojskiem 12912. Obecnie liczba mieszkańców wynosi ok. 29 tys.
Źródło:
Celina Wiszniewska, Dzieje Bartoszyc (w:) 50 lat Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Żeromskiego w Bartoszycach, str.7-9, Bartoszyce 1997


Brama Lidzbarska
Najstarszy cenny zabytek architektury świeckiej z około 1468 roku, jeden z nielicznych ocalałych fragmentów murów obronnych Bartoszyc, którymi otoczono miasto w połowie XIV wieku.

Kościół pw. św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej
Najstarsza zachowana budowa sakralna. Przypuszcza się, że budowę rozpoczęto w roku 1332, choć pierwsza posiadana wzmianka o nim pochodzi z roku 1345. Przebudowano go w roku 1676, zaś w roku 1732 wzniesiono wieżę kościoła ...

Kościół św. Jana Chrzciciela
Położony w północno - wschodniej części miasta na lewym brzegu Łyny. Jest to jednonawowy kościół, założony na planie prostokąta. Prezbiterium nie jest wydzielone, od południa znajduje się kruchta a od północy zakrystia. Najstarszą częścią ołtarza głównego w tym kościele jest ceglana mensa gotycka ...

Kościół pw. św. Brunona
Kościół znajduje się przy ulicy Kętrzyńskiej. Powstał w latach 1882-1883. Jest budowlą w stylu neogotyckim, w tym samym stylu zostało wykonane w yposażenie wnętrza, witraże oraz prezbiterium.
 

Stare Miasto i Spichlerze
Stare miasto charakteryzuje się doskonale zachowanym układem urbanistycznym, który podlega ochronie konserwatora zabytków. Ochronie konserwatora podlega również szachownica ulic oraz budynki i kamieniczki mieszczańskie starego miasta.

Kamienne Baby – „Bartki”
Dwa kamienne posągi, umieszczone wraz z kamienną misą na skwerze przy zbiegu ulic Marii Curie-Skłodowskiej i Bohaterów Warszawy są najstarszymi bartoszyckimi zabytkami. Posągi te popularnie nazywane są ,,Bartkami” ...