SKANSEN W OLSZTYNKU

 SKANSEN W OLSZTYNKU
     Olsztynecki skansen należy do jednych z najstarszych w Polsce. Jego początki się¬gają 1909 roku, kiedy to władze Królewca podjęły decyzję o stworzeniu muzeum na wolnym powietrzu. Pod zabudowę obiektu przeznaczono pobrzeża wąwozu z ka¬nałem między stawami na skraju Ogrodu Zoologicznego w Królewcu.
W założeniach programowych poza budownictwem ludowym przewidziano część ar¬cheologiczną. W trakcie realizacji bazowano na kopiach i w niewielkim stopniu na ory¬ginałach. Poczynając od 1910 roku zbudowano 24 obiekt)' architektury, były też 2 ar¬cheologiczne - grodzisko z Prakwic i kurhan z grobem skrzynkowym z Sambii. Wśród zabytków budownictwa ludowego połowę stanowiła zabudowa z Małej Litwy, bardzo skromnie reprezentowane były Mazury i Sambia. Dalszy rozwój ograniczała szczupłość terenu, z tego względu szukano nowego miejsca na lokalizację skansenu. Wiosną 1937 roku zarząd administracyjny prowincji wschodniopruskiej zdecydował przenieść mu¬zealne obiekty z Królewca pod Olsztynek. Wiązało się to z istnieniem w okolicach Olsztynka pomnika „Tannenberg", który stał się miejscem masowych wycieczek z ca¬łej Rzeszy. Przyszłe muzeum miało jeszcze bardziej podnieść atrakcyjność Olsztynka, a zarazem mogło liczyć na znaczną frekwencję zwiedzających. Translokację królewiec-kich obiektów i prace montażowe w Olsztynku rozpoczęto w 1938 roku, a zakończo¬no w końcu 1942 roku. Nie udało się przenieść wszystkich obiektów z Królewca, nie wszystkie zmontowane w Olsztynku przetrwały wojnę. Do zakończenia jej działań mu¬zeum nie było udostępniane do zwiedzania.
          
 Po wojnie skansen pozostawał przez kilka lat bez stałej opieki. Wtedy to uległy rozpro¬szeniu eksponaty, a w obiektach architektonicznych powstały liczne uszkodzenia. Pod koniec lat czterdziestych przystąpiono do prac zabezpieczających i remontowo-konser-watorsldch, które trwały do połowy lat pięćdziesiątych. Wykonywane były na zlecenie i pod merytorycznym nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie. Gorącym zwolennikiem rozwoju skansenu był Hieronim Skurpski, który postulował utworzenie trzech działów: prehistorycznego, archeologicznego i przyrodniczego. Dzięki usilnym staraniom takich ludzi, jak Hieronim Skurpski, Zbigniew Rewski, Ce¬cylia Yetulani, Eugeniusz Zawadzki, Franciszek Klonowski i Lucjan Czubiel, powstał w 1962 roku Park Etnograficzny jako Oddział Muzeum Mazurskiego w Olsztynie. Pierwszym kierownikiem został dr Józef Wieczerzak.
          
 Wraz z postępującą rozbudową powstały warunki do przekształcenia skansenu z dniem l stycznia 1969 roku w placówkę autonomiczna, pod nazwą Muzeum Bu¬downictwa Ludowego Park Etnograficzny w Olsztynku. Usamodzielnienie olszty-neckiego skansenu przyczyniło się do znacznie szybszego i wszcchstronniejszego rozwoju. Nastąpiła możliwość gromadzenia muzealiów ruchomych (m.in. na wypo¬sażenie i wystrój wnętrz udostępnianych dla zwiedzających) oraz organizowania bi¬blioteki o charakterze naukowym i popularnonaukowym. W latach siedemdziesią¬tych zespół obiektów budownictwa ludowego wzrósł niemal dwukrotnie. Najwięk¬szą zasługę w tym dziele należy przypisać ówczesnemu dyrektorowi - Eugeniuszo¬wi Oleszczukowi.
          
 Od stycznia 1985 roku włączono do MBL PE dwa obiekty muzealne na terenie zespołu staromiejskiego Olsztynka: tzw. „Dom Mrongowiusza" oraz Salon Wysta¬wowy w odbudowanym na cele muzealne dawnym kościele ewangelickim. W „Do¬mu Mrongowiusza" znajdują się dwie niewielkie, stale ekspozycje poświęcone K. C. Mrongowiuszowi i jeńcom wojennym Stalagu I B Hohenstein. W Salonie Wy¬stawowym organizowane są ekspozycje czasowe o bardzo zróżnicowanej problema¬tyce, zarówno regionalnej, ogólnopolskiej jak i dotyczącej kultur pozaeuropejskich.
          
 Olsztynecki Park Etnograficzny, usytuowany na północnych obrzeżach miasta, zajmu¬je obszar 39 ha; czynione są starania o przejęcie dalszych 20 ha. Lokalizacja Muzeum okazała się niezwykle trafna, a teren jest w mikroskali odzwierciedleniem środowiska przyrodniczego Warmii i Mazur. Jest bowiem pięknie rozrzeźbiony, skrajem przepły¬wa rzeczka Jemiołówka, są też oczko wodne, oazy leśne i bagienne, pola uprawne, łą¬ki kośne i pastwiska. Wraz ze stosunkowo luźno, jak na warunki skansenowskie, wkomponowaną zabudową obszar ten stanowi swoiste uroczysko i interesujący ze¬spół kulturowo-przyrodniczy. Do tego zieleń, wymagająca wprawdzie pewnych korekt i uzupełnień, oraz ożywiająca zwierzyna: konie, w tym koniki polskie z rodziny tarpa-nów, krowy, kozy, owce, króliki, ptactwo, czasem muzyka koników polnych i rechot żab dodają naturalnego kolorytu tej próbie odtworzenia atmosfery cichej, spokojnej osiemnastowiecznej wsi. Latem z powodu wyjątkowo dużego zainteresowania zwie¬dzających, jest tu niezwykle rojno i gwarno, za to zimą skansen sprawia wrażenie oa¬zy, w której czas jakby się zatrzymał lub upływał znacznie wolniej.
O merytorycznej wartości Muzeum w największym stopniu stanowią zasoby zbio¬rów i ich różnorodność. Zgromadzono je w czterech działach: Architektury, Kultu¬ry Materialnej, Sztuki Ludowej i Folkloru oraz w Bibliotece i Archiwum. Na po¬czątku 1997 roku stan ilościowy przedstawiał się następująco:
- budownictwo ludowe (wraz z małą architekturą),
- 54 obiekty,
- muzealia prezentujące kulturę materialną,
- ponad 8000 obiektów,
- prace twórców ludowych i rękodzieła,
- ponad 2000 obiektów,
- zbiory biblioteczne,
- ponad 6000 woluminów.
          
 Obiekty budownictwa ludowego po¬chodzą z Warmii, Mazur, Powiśla, Bar-cji, Sambii i Małej Litwy zwanej także Pruską Litwą. Są niezwykle zróżnicowa¬ne architektonicznie, tworząc jeden z najciekawszych zespołów skansenow¬skich w Polsce. Prezentują różne funk¬cje: domy mieszkalne, obiekty inwen¬tarskie i gospodarcze, sakralne i „prze¬mysłowe", na przykład młyn wodny, wiatraki, olejarnia, kuźnia, wędzarnia i garncarnia. Wznoszono je z tradycyj¬nych materiałów budowlanych, głównie z drewna, ale także z kamienia i cegły, poszywano najczęściej trzciną lub kryto paloną dachówką ceramiczną. Naj¬częściej występującymi konstrukcja¬mi są: wieńcowa (zrębowa) i szkiele¬towa, w tym zarówno tzw. mur pru¬ski, jak i tzw. ryglówka.
Wśród muzealiów ruchomych ilustru¬jących kulturę materialną warto wy¬mienić wóz Romów, pokaźną kolek¬cję malowanych mebli ludowych i ka¬mionki. Bogato reprezentowane jest tkactwo wraz z obróbką surowców, stosunkowo liczne są zbiory tradycyj¬nych narzędzi kowalskich, stolar¬skich, ciesielskich, narzędzi rolni¬czych, sprzętu gospodarczego i ku¬chennego oraz obiektów związanych z transportem i mlynarstwem.
Wśród zbiorów sztuki i rękodzielnic¬twa ludowego najliczniejszą grupę stanowią rzeźby i płaskorzeźby z drewna, rzeźby w glinie, wycinanki, a w dalszej kolejności tkanina, ceramika i haft.
Warto dodać, że około 20% zgromadzonych muzealiów ruchomych udostępnianych jest zwiedzającym na stałych lub czasowych ekspozycjach, w tym także poza siedzi¬bą Muzeum.
         
  Dojazd do skansenu z trasy Olsztyn - Warszawa (Gdańsk) ulicą Leśną, około 250 m. Z obszernego parkingu przechodzi się do Muzeum bramą wjazdową do mazurskiej za¬grody ze wsi Borki. Tuż za bramą po lewej stronie budowana jest kopia karczmy z dru¬giej połowy XVIII wieku ze Skandawy (Barcja). Zaadaptowana zostanie na potrzeby obsługi ruchu turystycznego, na sanitariaty dla zwiedzających, małą gastronomię, a część strychowa na działalność oświatowo-wystawienniczą. Przechodząc przez kład¬kę nad rzeczką Jemiołówką widoczny jest młyn wodny z drugiej połowy XVIII wieku z Kaborna (Warmia), z kołem podsiębiernym. W dalszej części skansenu zwiedzający mogą zapoznać się z innymi urządzeniami do przemiału zbóż, z widocznymi w krajo¬brazie wiatrakami. W olsztyneckim skansenie jest ich cztery, w tym dwa „paltraki", je¬den z Sambii, drugi z Ruskiej Wsi (Mazury) oraz „koźlak" z 1773 roku z Wodzian (Po-wiśle), a także „holender" z Dobrocina. Podczas stosownego ustawienia skrzydeł do wiatru obracano całe korpusy „paltraków" i „koźlaków", w wiatrakach „holender¬skich" obracano tylko część górną, tzw. czapę. Na ekspozycjach obejrzeć można rów¬nież bardziej tradycyjne urządzenia - żarna i stępy.
Tuż za młynem, na kolistej, granitowej płycie są dwa zespolone ze sobą - imponu¬jące granitowe koła gniotownika nasion oleistych, pochodzące z Nowego Młyna (Warmia), jednego z urządzeń używanych podczas produkcji oleju. Z pełniejszym cyklem produkcyjnym można się zapoznać w olejarni z Kronina zlokalizowanej za chałupą z Zielonki Pasłęckiej. W tej olejarni zastosowano nieco inną technologię, bez używania gniotownika, wykorzystując natomiast śrutownik.
           
 Gdy minie się gniotownik nasion oleistych, wyłania się zespół kościelny, sprawiają¬cy wrażenie jakby był zbudowany na wzgórzu. To kopia zespołu z muzeum króle-wieckiego: kościół z początku XVIII wieku z Rychnowa, wieża z drugiej połowy XVII wieku z Maniek, wraz z murem kamiennym, okalającym dawny cmentarz przykościelny (zachodnie Mazury), obrządku ewangelicko-augsburskiego. Kościół o konstrukcji zrębowej zbudowany jest na planie ośmioboku z dobudowaną kruch-tą i zakrystią. Zgodnie z duchem ustawy i agendy (porządkiem) Kościoła ewange¬licko-augsburskiego wyposażenie i wystrój wnętrz obiektów sakralnych są o wiele skromniejsze niż w Kościele rzymskokatolickim czy prawosławnym. Podobnie jest i tu, aczkolwiek polichromie wykonano nie tylko na stropie, ale również na ścia¬nach. Na ścianach przedstawiono też wizerunki jedenastu apostołów i twórcę Ko¬ścioła ewangelicko-augsburskiego - Marcina Lutra; dwunasty apostoł - św. Piotr, namalowany jest na drzwiach dzielących kruchtę od nawy kościoła. Znajdujący się we wnętrzu oryginalny, późnorenesansowy ołtarz pochodzi z nie istniejącego już ko¬ścioła w Różyńsku Wielkim (wschodnie Mazury). Okalający cmentarz przykościel¬ny kamienny mur ułożony jest bez zaprawy i wskazuje na wpływy skandynawskie. Opodal kamiennego muru wspomnianego zespołu kościelnego znajduje się krzyż przydrożny z „bożą męką", a w dalszej części skansenu także przydrożna kapliczka z dzwonniczką z XIX wieku i kolejny krzyż przydrożny z XVIII wieku z Rzecka. Do tej grupy obiektów dołączyć należy również drewnianą, słupową dzwonniczkę z Ka-plityn. Wznoszone były na katolickiej Warmii z różnych pobudek i w różnych inten¬cjach, z dominującymi elementami kultu religijnego.
           
 Pierwszą chałupą udostępnioną zwiedzającym jest obiekt z 1819 roku z Zielon¬ki Pasłęckiej, z wysuniętym podcieniem, zwanym też wystawką. Ten typ domów występował na Powiślu, spotykany był także na Kaszubach - drewniany zrąb na kamiennej podmurówce, wystawka wsparta na drewnianych słupach, kalenica dachu chałupy i wystawki na tym samym poziomie; poszycie dachu trzcinowe. Do budowy użyto zatem naturalnych i bardzo dobrych materiałów, podobnie jest w przypadku wielu innych obiektów na terenie Parku Etnograficznego. Na pod¬murówkę wykorzystywano kamień ograniczający podsiąkanie wilgoci, ściany z bali drewnianych, stosunkowo trwałe, zdrowe i ciepłe, a poszycie trzcinowe charakteryzuje się wspaniałymi walorami termicznymi i jest dosyć wytrzymałe, może posłużyć od 40 do 50 lat. Frontowe drzwi prowadzą do sieni z brukowaną posadzką, z której przez niskie wejście wchodziło się do "czarnej kuchni", izby gościnnej oraz izby starych rodziców na dożywociu. Wyposażenie i wystrój wnętrza starano się urządzić zgodnie z tra¬dycyjnymi zasadami.
Kierując się w stronę kolejnej chałupy ze¬społu powiślańskiego widoczna jest nie¬wielka ekspozycja uli, w tym kłodowe, wywodzące się bezpośrednio od natural¬nych siedlisk rodzin pszczelich - barci, ,i także ule plecione ze słomy i późniejszy łyp uli — ule skrzynkowe.
Chałupa z Bartężka jest niezwykle rzadko spotykaną formą architektoniczną w śro¬dowisku wiejskim. Zarówno typ wnęki na osi, słupy naśladujące kolumienki, piono¬we deskowanie naroży imitujące pilastry oraz symetryczność otworów okiennych sprawiają, że mamy tu do czynienia / wpływem nurtu klasycystycznego z architektury mieszczańskiej i dworskiej. Roz¬planowanie wnętrz jest natomiast bardzo charakterystyczne dla domów wiejskich /. drugiej połowy XVIII stulecia i pierwszej połowy XIX.
           
 Niedaleko wspomnianej chałupy znajduje się także nietypowa, o rzadko spotykanej formie, dzwonnica ze wsi Kot. Tuż obok eksponowany jest wóz Romów. Miał rze¬komo należeć do barona cygańskiego o nazwisku Paczkowski, wywodzącego się z Kijowszczyzny, skąd przywędrował na Mazury i osiedlił się czasowo wraz z rodzi¬ną w rejonie Piecek.
W kolejnej chałupie powiślańskiej z wysuniętym podcieniem urządzono między innymi izbę szkolną z pomieszczeniem na pomoce szkolne oraz pokój nauczycielki wiejskiej.
           
 Po prawej stronie drogi widać zagrodę mazurską z chałupą z Gązwy i budynkami gospodarczymi z Jerutek. Chałupa jest drewniana, z kamienną częścią inwentarską pod jednym dachem, usytuowana szczytem do drogi z podcieniem szczytowym, wspartym na trzech profilowanych słupach z mieczami. Szczyt zdobi profilowany pazdur. We wnętrzu zwraca uwagę bardzo interesujący piec z malowanymi kaflami z końca XVIII wieku.
Wśród zabudowy gospodarczej warto przyjrzeć się piwnicy kamiennej zada¬szone] dachem dwuspadowym, poszytym trzciną, pod którym znajduje się magazynek gospodarczy, jest też wej¬ście do piwnicy. Kolejny obiekt to chałupa z Turzycy (Ma¬zury Zachodnie), w której większość wy¬posażenia i wystrój wnętrza pochodzi od gospodarza, zamieszkującego ten obiekt do polowy lat osiemdziesiątych XX wie¬ku. Tuż przy chałupie zbudowano ka¬mienną piwnicę z Pacółtowa z ceglanymi filarkami i ceglanym sklepieniem, obsy¬paną ziemią, wykorzystywaną do składo¬wania ziemiopłodów przeznaczonych na paszę dla skansenowskich zwierząt. Na paśniku widać bróg z dachem namiotowym .
Nieco nietypowym dla budownictwa , wiejskiego iejskiego jest pochodzący ze wsi Drogo-sze (Barcja) lamus z drugiej potowy XVII stulecia, o konstrukcji szkieletowej, wy¬pełnionej cegłą. Dach jest łamany, kryty dachówką ceramiczną; obecnie obiekt słu¬ży jako sanitariat dla zwiedzających.
Znajdujące się w głębi spichlerz i budowana stodoła ze Skandawy stanowią zalążek zagrody dworskiej, która stanie się zapleczem administracyjnym, gospodarczym i magazynem muzeum.
           
 Kierując się w stronę zespołu zabudowy warmińskiej na rozwidleniu dróg zlokali¬zowana została kuźnia z Bielicy (Powiśle), a w pobliżu warmińska remiza strażacka z 1902 roku z Giedajt. Wśród zabudowy warmińskiej w skansenie są dwie komplet¬ne zagrody z chałupami z Kaborna (wraz ze stodołą z Marcinkowa, spichlerzem i budynkiem gospodarczym z Purdki) i z Nowego Kawkowa razem z szopą z drew¬nianym kieratem wewnątrz, wozownią, z garncarnią z Tomaszkowa i obórką z Kaborna.
           
 Kolejna chałupa warmińska natomiast oznaczona jako Kaborno II mieści stałą eks¬pozycję malowanych mebli ludowych. Tuż obok niej widoczny jest prahistoryczny kurhan z grobem skrzynkowym, a w głębi bróg z dachem dwuspadowym. Kilkaset metrów dalej na skraju łąk i niewielkiego lasku wzniesiono ambonę myśliwską.
           
 Zespół litewskiego budownictwa ludowego składa się obecnie z czterech obiektów: su¬szarni z Pempen, w której znajdowała się niegdyś także sauna, szopki gospodarczej z zagrody rybackiej z Gilge, powiat labiawski, kleci z Lankuppen i chałupy z Pempen, powiat kłajpedzki. Planowana jest odbudowa spalonej w 1996 roku wędzarni z Gilge.
Muzeum, którego elementarnym zadaniem jest ochrona określonego dziedzictwa kulturowego, nadał rozwija się, wzbogaca o nowe zbiory, dla zwiedzających staje się coraz bardziej interesujące i atrakcyjne. Udostępniane jest sezonowo od 15 kwiet¬nia do końca października, codziennie, z wyjątkiem poniedziałków.
Skansen w Olsztynku stanowi dużą atrakcją turystyczną, rocznie przybywa tutaj około 100 000 osób.
  Oficjalna strona www Skansenu w Olsztynku   -   http://www.muzeumolsztynek.com.pl/

Opracowanie: Na  podstawie  danych  serwisu  miasta  i  gminy  Olsztynek  www.olsztynek.pl